دفع دارو

دفع فرایند پاکسازی و حذف باقی‌مانده مواد دارویی از بدن و خارج نمودن آنهاست. اصلی‌ترین مسیر دفع دارو از بدن از طریق کلیه است. خون وارد گلومرول‌های کلیه می‌شود، مواد زائد از آن عبور کرده و به طرف دیگر می‌روند و ادرار را می‌سازند و مواد غیر زائد به خون برمی‌گردند. دفع مواد دفعی از بدن گاهی هم از طریق صفرا، اشک، عرق و سایر ترشحات بدن صورت می‌گیرد.

نیمه عمر: به زمانی که طول می‌کشد تا مقدار داروی موجود در خون نصف شود یک نیمه عمر گویند. مثلاً وقتی بیان می‌شود نیمه عمر دارویی 3 ساعت است یعنی آن مقداری از دارو که توانست به خون برسد 3 ساعت دیگر نصف آن دفع شده است.

چه عواملی تعیین می‌کنند چه مقدار از یک دارو برای بیمار نیاز است؟

1) حداقل دوز موثر دارو

2) فراهمی‌زیستی

3) وزن بیمار

4) نوع و شدت بیماری

چه عواملی تعیین می‌کنند هر چند ساعت یکبار از یک دارو استفاده شود؟

1) حداکثر دوز ایمن دارو

2) فراهمی‌زیستی

3) نیمه عمر دارو

4) نوع و شدت بیماری

اگر علاقه به یادگیری نسخه خوانی دارید باید دارای مدرک معتبر نسخه خوانی باشید.

باقی‌مانده دارو یا متابولیت‌های غیرفعال آن باید از بدن دفع شوند. در داروشناسی روش‌های دفع دارو را بررسی می‌کنیم. بازدم از ریه‌ها (داروهای استنشاقی مثل داروهای بیهوشی)، دفع مدفوع از روده که جذب کیسه صفرا) و دفع ادرار از کلیه و مثانه راه‌های خروج دارو از بدن هستند. داروهایی که روی لوله گوارش اثر می‌گذارند اما در این لوله جذب نمی‌شوند و داروهایی که پس از جذب در کیسه صفرا وارد روده می‌شوند، همراه مدفوع از بدن خارج خواهند شد. اما کلیه اندام اصلی در دفع ترکیبات دارویی غیرفعال است. ترشح و بازجذب فرایند اصلی تشکیل ادرار و ورود مواد از شبکه مویرگی به لوله‌های نفرونی است که بر دفع داروها اثر دارد.

  • ترشح: ترشح فرایند ورود مواد از شبکه مویرگی نفرون به مجرای این لوله‌های کلیوی است که در کپسول بومن و لوله‌های نفرونی انجام می‌شود.
    • فیلتراسیون گلومرولی: ترشح مواد از شبکه مویرگی گلومرول به کپسول بومن نفرون، فیلتراسیون گلومرولی نام دارد. داروها همراه سایر این مواد با این فرایند وارد نفرون می‌شوند. به همین دلیل تغییرات نرخ فیلتراسیون کلیوی (GFR) دفع دارو از بدن را تغییر می‌دهد. برای مثال کاهش GFR در بیماری‌های مزمن و حاد کلیه با افزایش غلظت سرمی دارو و افزایش عوارش جانبی همراه است. افزایش اتصال آلبومین-دارو یکی دیگر از عواملی است که تشرح دارو در نفرون را کاهش و غلظت سرمی آن را افزایش می‌دهد.
    • ترشح لوله‌های نفرونی: بخشی از مواد و داروها در پس از عبور از سلول‌های توبولی کلیه وارد لوله‌های نفرونی می‌شوند. داروهای هیدروفیل، قطبی با وزن مولکولی بالادر این قسمت به‌وسیله پمپ‌های غشایی و مصرف ATP از خون وارد سلول‌های توبولی کلیه می‌شوند. اما داروهای هیدروفوب، کوچک و غیرقطبی به‌وسیله انتشار ساده وارد سول‌های لوله‌های نفرونی می‌شوند.
  • بازجذب: بازجذب فرایند برگشت آب، الکترولیت‌ها و سایر مواد غیر دفعی از لوله پیچ‌خورده دور به جریان خون کلیوی است. این فرایند در شرایط فیزیولوژیکی نقش مهمی در تنظیم فشار اسمزی بدن دارد. داروهایی با وزن مولکولی پایین، غیرقطبی و هیدروفوب با این فرایند به جریان خون برمی‌گردند. از کلیه به کبد منتقل می‌شوند. آنزیم‌های کبدی با اضافه کردن گروه‌های قطبی انحلاتل این ترکیبات در آب را افزایش و احتمال بازجذب آن‌ها از نفرون را کاهش می‌دهند. سدیم بی‌کربنات و آمونیوم کلرید دو ترکیبی هستند که برای کاهش بازجذب داروهای اسید و باز ضعیف از نفرون‌ها تجویز می‌شوند. سدیم بی‌کربنات با افزایش pH (بار منفی ادرار) و آمونیوم کلرید با کاهش pH (بار مثبت ادرار) از بازجذب این داروها جلوگیری می‌کنند.

بیشتر بخوانید:

فارماکوکینتیک

اصطلاحات دارویی

فارماکودینامیک+جزوه بیماری شناسی

داروشناسی چیست؟‌ – آموزش فارماکولوژی به زبان ساده + جزوه

نسخه خوانی شماره2

سینتیک دفع دارو

قبل از توضیح سینتیک دفع دارو لازم است با کلیرانس، نیمه عمر و حجم توزیعی دارو را توضیح دهیم.

«کلیرانس» (Clearance) یا پاکسازی نسبت سرعت دفع دارو از بدن به غلظت سرمی دارو است. سرعت دفع دارو به متابولیسم کبدی و دفع کلیوی آن بستگی دارد. اختلال در عملکرد هر یک از این اندام‌ها کلیرانس دارو را کاهش می‌دهد. کلیرانس را می‌توان به‌وسیله فرمول زیر محاسبه کرد. در این فرمول CE کلیرانس، RE سرعت دفع دارو و C غلظت دارو در مایعات بدن (خون یا پلاسما) است.

C L = R E C

حجم توزیعی نسبت حجم کل داروی موجود در بدن به غلظت دارو در پلاسما یا خون را نشان می‌دهد. حجم توزیعی بالاتر نشان‌دهنده غلظت بیشتر دارو در مایع میان‌بافتی و توزیع غیر یک‌نواخت دارو در بدن است. حجم توزیعی را می‌توان از فرمول زیر محاسبه کرد که در آن Vd حجم توزیعی، m جرم یا مول کل دارو در بدن و C غلظت دارو در خون یا پلاسما را نشان می‌دهد.

V d = m C

نیمه‌عمر دارو زمان لازم برای دفع ۵۰٪ از داروی تجویز شده و یکی دیگر از پارامترهایی است که در کلیرانس نقش دارد. افزایش نیمه عمر با کاهش کلیرانس و کاهش آن با افزایش کلیرانس همراه است. فرمول زیر رابطه کلیرانس (CL)، نیمه عمر (t1/2) و حجم (Vd) توزیعی دارو را نشان می‌دهد.

t 1 2 = 0.7 × V C L

سنتیک دفع بیشتر داروها شبیه سنتیک آنزیم‌های درجه اول است. در این داروها سرعت دفع دارو مستقیم با غلظت تجویزی دارو دارد. در نتیجه افزایش داروی تجویزی با افزایش سرعت دفع همراه است. به علاوه نیمه‌عمر دارو در این سینتیک ثابت است. برای مثال اگر نیمه‌عمر دارو ۱ ساعت و داروی تجویزی ۱۰۰ میلی‌گرم باشد، در ساعت اول ۵۰ میلی‌گرم دارو، در ساعت دوم ۲۵ میلی‌گرم و در ساعت سوم ۱۲٫۵ میلی‌گرم آن از بدن دفع می‌شود.

آسپیرین و فنوتون از معدود داروهایی هستند که سینتیک دفع آن‌ها شبیه واکنش‌های آنزیمی درجه صفر است. در این داروها نیمه‌عمر متغیر اما سرعت دفع ثابت است. برای مثال اگر داروی تجویزی ۱۰۰ میلی‌گرم و سرعت دفع ۲۵ میلی‌گرم بر ساعت باشد، پس از یک ساعت ۷۵ میلی‌گرم، در ساعت دوم ۵۰ میلی‌گرم، در ساعت سوم ۲۵ میلی‌گرم دارو در بدن وجود دارد و پس از چهار ساعت دارو کاملا از بدن خارج می‌شود. در نتیجه سرعت دفع و غلظت اولیه دارو مستقل از هم هستند.

تعیین دوز تجویزی

برای درمان بهینه بیمار به غلظت مشخصی از دارو در خون (دوز هدف) نیاز است. ویژگی‌های شیمایی و سینتیک دارو، دوز داروی تجویزی و تعداد دفعات تجویز و انتخاب بهترین روش تجویز در رسیدن به دوز هدف نقش دارند. در شرایط کلینیکی که جان بیمار در خطر آنی نیست و زمان لازم برای رسیدن به دوز هدف وجود دارد، برای پیشگیری از مسمومیت دارویی و کاهش عوارض جانبی به شکلی تعریف می‌شود که سرعت ورود دارو به خون با سرعت دفع دارو از بدن یکسان باشد.

در این شرایط برای رسیدن به غلظت هدف در خون، دارو از غلظت‌های پایین تجویز می‌شود. افزایش غلظت تا زمانی که افزایش غلظت داروی ورودی، تغییری در غلظت دارو در خون ایجاد نکند، ادامه دارد. سرعت تجویز دارو در این روش را می‌توان از معادله زیر محاسبه کرد که در آن CL کلیرانس دارو در کلیه، TC غلظت کل داروی تجویزی و DR سرعت تجویز دوز است.

D R = C L × T C

اگر زمان در رسیدن به دوز هدف اهمیت داشته باشد، غلظت بالایی از دارو برای رسیدن به دوز هدف در کمترین زمان ممکن تجویز می‌شود. در این روش غلظت بالایی از دارو وارد خون می‌شود. اما قبل از اینکه تمام دارو از بدن دفع شود دوز بعدی تجویز و غلظت دارو افزایش می‌یابد. میانگین حداکثر و حداقل دوز دارو در خون در این روش با میانگین دوز بهینه در روش اول برابر است. دوز تجویزی در این روش را می‌توان از حجم توزیعی دارو و غلظت کلی دارو محاسبه کرد که در آن LD دوز تجویزی، V حجم دوز تجویزی بلافاصله پس از ورود به بدن و TC غلظت کل دارو در بدن است.

 

D L = V × T C

گراف پایین نمودار تغییر غلظت دارو در خون در واحد زمان را نشان می‌دهد. نمودار سیاه تغییرات غلظت دارو در خون پس از اینفیوژن وریدی دارو را نشان می‌دهد. در بخش انتهایی نمودار سرعت ورود دارو به خون و دفع آن از بدن یکسان است. نمودار نارنجی تزریق غلظت پایین‌تر همان دارو هر ۸ ساعت یکبار و نمودار آبی تزریق غلظت بالاتر دارو هر ۲۴ ساعت یکبار را نشان می‌دهد. میانگین دوز هدف در هر سه روش تزریق ۱۰ میلی‌گرم در ساعت است.

ارتباط تکرار دوزها با حداقل و حداکثر غلظت دارو در خون

تکنسین داروخانه

تکنسین داروخانه یا نسخه خوان

تکنسین داروخانه به داروساز کمک می نماید تا داروهایی را که بیمار سفارش می دهد آماده کند. تکنسین داروخانه وظیفه دارد تا داروها را با هم مخلوط نماید و نسخه ها را از بیمار دریافت نماید. در حقیقت در داروخانه‌های بزرگ که همه روپوش سفید می‌پوشند، تمایز تکنسین داروخانه یا نسخه خوان از دکتر داروساز کمی سخت است. در ظاهر شبیه به هم هستند و وظایفی مشابه به هم انجام می‌دهند. اما علیرغم این تشابه ظاهری تفاوت‌های زیادی میان وظایف تکنسین داروخانه و داروساز وجود دارد؛ تکنسین یا دستیار داروخانه که در عرف با عنوان نسخه‌خوان هم شناخته می‌شود به نسبت دکتر داروساز وظایف متعدد و عمومی‌تری بر عهده دارد. با این وجود تکنسین نقش مهم و غیرقابل‌انکاری در پیشبرد کار داروخانه و خدمت به بیمار بر عهده دارد.

Image